Hồ Hoàn Kiếm như chiếc gương bầu dục lớn nằm ở trung tâm thành phố, rộng 12 héc-ta. Vườn cây xung quanh dài 2 ki-lô-mét, rộng 3 héc-ta. Quanh hồ còn vài quần thể kiến trúc cổ xưa. Đền Ngọc Sơn do học giả nổi tiếng Nguyễn Văn Siêu khai lập, nằm ở góc đông bắc của hồ. Phía trước đền có Đài Nghiên, Tháp Bút. Cầu Thê Húc cong cong, với 15 cặp cột đỡ, nối liền ngôi đền với bờ hồ.

Trong đền có tiêu bản một con rùa lớn, thuộc loài rùa đến nay vẫn sống trong hồ. Gò Rùa hay Tháp Rùa ở phía nam hồ, trên có ngọn tháp vuông bốn mặt xây từ cuối thế kỷ 19. Phía đường Lê Thái Tổ bên hồ còn có tượng đài vua Lê Thái Tổ.

Hồ Gươm nổi tiếng với loài rùa hiếm. Thỉnh thoảng, rùa vẫn nổi lên khỏi mặt nước để thở hoặc lên bờ phơi nắng. Việc rùa nổi được cho là điềm lành.

Cây xanh, hoa cỏ bên Hồ Gươm tạo nên một điểm nghỉ ngơi tuyệt đẹp ngay giữa lòng thành phố náo nhiệt. Hơn 755 cây thuộc 38 loài bao xung quanh hồ từ hàng trăm năm nay. Cây lộc vừng phía đường Đinh Tiên Hoàng gồm chín gốc quấn quýt, gồ ghề, sắc hoa đỏ tía vào mùa xuân và mùa thu. Những thảm hoa cẩm chướng, cúc, mào gà, lay-ơn tô điểm cho khung cảnh thêm rực rỡ. Xưa hồ được gọi là hồ Lục Thủy (nước xanh màu lá cây) vì quanh năm nước hồ có màu xanh lục, nhưng gần đây, những biện pháp làm sạch nước hồ khiến cho màu nước ít xanh hơn.

Hồ Hoàn Kiếm là điểm đến ưa thích của du khách trong và ngoài nước. Chính quyền thành phố đã cho tôn tạo vườn cây, đường dạo quanh hồ, thu hút rất đông du khách vào các ngày lễ, Tết. Đây đó có người bán rong quà bánh, đồ lưu niệm. Tuy đôi khi bị trẻ em bán bưu thiếp hay các cô gái mời chào đổi đô-la sang tiền Việt Nam làm phiền, nhưng khách du lịch vẫn thấy Hồ Gươm là một viên ngọc sáng giữa lòng thủ đô.

Schoolnet Phố cổ Hà Nội - NXB Thế Giới