Đảo Ngọc Sơn xưa chỉ là một cái gò hoang nhô lên trên mặt nước. Đến đời vua Lê Thánh Tông (1460 - 1497), nơi đây có dựng một điếu ngư đài để nhà vua đến câu cá. Vào ngày rằm âm lịch hàng tháng, vua cùng quần thần đến đây uống rượu, làm thơ và câu cá.

Đến đời vua Lê Ý Tông (1735 - 1739), Chúa Trịnh Giang cho dựng trên đảo một tòa nhà lớn gọi là Cung Khánh Thụy làm nơi giải trí và bàn việc nước. Chúa Trịnh còn cho đắp ở phía đông hồ hai gò Độc Tôn và Ngọc Bội. Hai bên hồ Chúa cho dựng Tả Vọng Đình và Hữu Vọng Đình để chúa ngự khi xem thủy quân tập dượt trên hồ. Nhưng vào năm 1786, vua Lê Chiêu Thống đốt các phủ Chúa để trả thù các Chúa Trịnh đã có thời lấn quyền ông.

Đầu thế kỷ 19, một nhà từ thiện tên là Thọ Trai, quê làng Nhị Khê (nay thuộc tỉnh Hà Tây) đứng ra gọi lạc quyên và tập hợp thợ ở Hà Tây, Hà Nam, Nam Định, Bắc Ninh, Bắc Giang, dựng một ngôi chùa gọi là Ngọc Sơn ngay trên nền cũ của Cung Khánh Thụy. Trước chùa, ông cho dựng một lầu chuông. Năm 1843, một hội thiện tín phá bỏ lầu chuông, đổi chùa thành đền Ngọc Sơn. Đền thờ Tam Thánh gồm Quan Vũ (tướng nhà Hán, thế kỷ thứ ba), Trần Hưng Đạo (1228-1300) và Văn Xương (vị thần chủ việc văn chương).

Cầu Thê Húc cong cong duyên dáng, bằng gỗ sơn son, dẫn vào đền. Các nhà thơ gọi cây cầu là “nơi ánh nắng ban mai đậu lại”. Ở đầu cầu có một cột hình tháp cao chín mét gọi là Tháp Bút, trên tháp có ghi ba chữ Hán tả thanh thiên (viết lên trời xanh).

Đợt trùng tu gần đây nhất là vào năm 1865 dưới sự chỉ đạo của nhà nho danh tiếng Nguyễn Văn Siêu. Trong khuôn viên đền, ngoài cảnh quan kiến trúc tuyệt đẹp và những hàng cây cổ thụ lòa xòa trên mặt hồ, còn có tiêu bản một con rùa dài hai mét, giống như con rùa đã đòi lại thanh gươm thần từ tay Lê Lợi. Con rùa này chết năm 1968, mai rùa được bảo quản bằng một lớp sơn ta quét bên ngoài.

Schoolnet sưu tầm